‘Mevrouw, zullen we volgend jaar bij het voorstelrondje ook allemaal onze pronouns zeggen?’

Deze vraag kreeg een collega voor de vakantie. De afgelopen jaren is aandacht voor gender- en seksuele diversiteit op een overdonderende manier toegenomen in de school. De eerste twintig jaar dat ik werkte is er geen enkele leerling uit de kast gekomen als transgender. De afgelopen paar jaar zijn het er elk jaar meer. De eerste twintig jaar was het aantal openlijk niet-heteroseksuele leerlingen op één hand te tellen, en dan hield ik elk jaar vingers over. Een paar keer sprak ik als vertrouwenspersoon met een leerling die uit de kast wilde komen en daar hulp bij zocht. Een enkele keer was de ‘coming out’ een bewust gekozen moment voor de klas, wat ik dapper en fantastisch vond. Nu ‘out’ de ene na de andere leerling zich in de klassenapp van de brugklas en zijn er leerlingen die elk jaar de volgende stap in hun zelfonderzoek met hun klas willen delen tijdens de mentorles. Ik vraag me steeds vaker af wat een passende reactie is.

Ik hoop dat de school voor jongeren een veilige plek is waar ze leren dat ze mogen onderzoeken wie ze zijn en waar alle docenten hun best doen een positieve schoolcultuur te creëren waarin ruimte is voor diversiteit. Het schrijnende en indrukwekkende verhaal van Raven van Dorst een paar weken geleden bij Zomergasten en de treurige 28^e plaats die Nederland inneemt op de ranglijst die gelijkheid tussen mannen en vrouwen meet (Global Gender Gap Report 2022) maken duidelijk dat er nog werk aan de winkel is. Praten over gendergelijkheid en gender- en seksuele diversiteit is belangrijk. De aanbevelingen van Stichting School en Veiligheid volg ik waar ik kan: in mijn lessen Engels komt het onderwerp bij het oefenen van de vaardigheden voorbij, in de werkgroep burgerschapsvorming zet ik het op de agenda en met mijn collega-vertrouwenspersonen laten we ons bijscholen om daarna leerlingen en collega’s te kunnen informeren en ondersteunen. Ik ben blij dat leerlingen in deze tijd steeds vaker voelen dat ze open kunnen zijn over hun seksuele geaardheid of genderidentiteit. Maar ik kan deze ontwikkeling niet alleen toejuichen. Wat ik zie baart me ook zorgen.

De puberteit is de periode voor identiteitsontwikkeling. Experimenteren is hierbij essentieel en de peergroup speelt een grote rol. Maar het gaat om een persoonlijk proces, dat tijd kost. Het is zoeken: bij wie voel ik me thuis en wat zegt dat over mij? Bij sommige kinderen die nog helemaal aan het begin staan van deze fase lijkt hier iets te veranderen: het proces is niet langer persoonlijk, maar wordt juist duidelijk uitgedragen (ook online) en ze nemen er minder tijd voor. De groep leerlingen die vooral heel openlijk bezig zijn met genderdiversiteit valt voor een deel samen met de groep jongeren die elke docent in het voortgezet onderwijs kent: de jongeren die moeilijk aansluiting vinden en apart staan in de pauze. Meerdere leerlingen in de groep hebben een autismespectrumstoornis (ASS) en als vertrouwenspersoon weet ik dat een deel van de groep het sociaal-emotioneel zwaar heeft.

Omdat ik wilde snappen wat er aan de hand is ben ik me gaan verdiepen in het concept gender en genderdysforie (onvrede met het geslacht waarmee je geboren bent) en hoe het zich ontwikkelt in de huidige sociaal-culturele context. En ik schrok. Met name van het gebrek aan nuance. Ik leerde twee kampen kennen, die lijnrecht tegenover elkaar staan en nauwelijks bereid lijken naar elkaar te luisteren. Ze ruziën over definities waardoor een goed gesprek al bij de start kansloos is. Resultaten uit onderzoek van het andere kamp worden belachelijk gemaakt, uit hun verband gerukt of simpelweg niet geloofd. Ik schrok ook omdat ik soms ‘ja!’ riep bij iets wat ik las, om dan te ontdekken dat ik in het kamp zat waar ik nog nooit in mijn leven in gezeten had.

In mijn ideale wereld voelt iedereen de vrijheid te zijn wie hij is en houdt iedereen van zijn lijf. Het openbreken van genderrollen kan ik alleen maar zien als iets heel goeds. Maar dat steeds meer jonge mensen, kinderen nog, een geslachtsverandering willen ondergaan lijkt me het tegenovergestelde. De verwarring over genderidentiteit en het zoeken naar genderexpressie verbindt deze ontwikkelingen. Zonder iets af te doen aan het belang van LHBT+-emancipatie wil ik het hier hebben over de mogelijke zorgelijke kanten van de huidige veranderingen en wat ik daarover te weten ben gekomen.

              Ik weet inmiddels dat ongeveer 1 tot 2 % van de mensen een autismespectrumstoornis (ASS) heeft[1], maar dat in de transgendergemeenschap ongeveer 10 % ASS heeft[2]. Er wordt veel onderzoek gedaan naar de samenhang tussen autisme en genderdysforie. Het zou kunnen dat jongeren met ASS minder gevoelig zijn voor de gendernormen die de maatschappij doorgeeft, of dat een transitie een autistische fixatie is, iets dat het gevoel ‘anders’ te zijn kan wegnemen[3].

             Ook weet ik dat er ongeveer 3x zoveel mannen (als man geborenen) transgender zijn als vrouwen (als vrouw geborenen). Toch is de verhouding bij de aanmeldingen bij genderklinieken andersom voor adolescenten. De laatste jaren zien we een enorme toename van het aantal jonge meisjes (als meisje geborenen) dat zich bij genderklinieken meldt. Het gaat dan vaak om biologische meisjes die voor hun puberteit niet hebben laten merken onvrede te ervaren met hun geslacht. De oorzaak van deze verandering wordt nog onderzocht. Er zijn deskundigen die een verband vermoeden met sociale media en sociale besmetting[4].

            Ten slotte heb ik gelezen over aangeboden behandelingen en over wat een medisch transitietraject inhoudt. En daar schrok ik weer. Nederland is pionier op het gebied van de inzet van puberteitsremmers bij jongeren met genderdysforie. De medicatie is bedoeld om tijd te winnen, waarin een jongere kan nadenken over gewenste vervolgstappen, zonder dat zijn of haar lichaam onder invloed van hormonen verandert. Na de bedenktijd kan dan begonnen worden met hormonen die het lichaam aanpassen aan het gender. Onderzoek wijst uit dat starten met puberteitsremmers voor de meesten betekent dat ook het vervolgtraject wordt doorlopen, terwijl er ook aanwijzingen zijn dat met het doormaken van de puberteit de genderdysforie bij veel jongeren verdwijnt (bijvoorbeeld omdat ze verliefd worden op iemand die hen accepteert zoals ze zijn)[5]. Puberteitsremmers hebben mogelijk schadelijke gevolgen voor je groei, botopbouw, vruchtbaarheid en seksualiteitsbeleving[6]. Van tieners die een medisch traject overwegen is ‘informed consent’ nodig; toestemming voor de behandeling na een weloverwogen keuze. Maar hoe weegt een 12-jarige het lijden nu af tegen onvruchtbaarheid later?[7] Wereldwijd wordt ‘The Dutch protocol’ in genderklinieken gevolgd, maar kritiek blijft er ook. Er zijn onvoldoende data over de langetermijngevolgen van gebruik van puberteitsremmers, en het ontbreken van deze data leidt ertoe dat het behandelingsprotocol niet voldoende (bewezen) effectief is.[8]

             Veel adolescenten met genderdysforie hebben daarnaast psychische problemen, zodat niet altijd duidelijk is of de genderdysforie daar oorzaak of gevolg van is of er volkomen los van staat[9].  Zo kunnen worstelen met de seksuele identiteit en traumatische ervaringen als seksueel misbruik van invloed zijn op de lichaamsbeleving. 

              Als laatste, veel deskundigen zijn van mening dat sociale transitie, dus zoveel mogelijk leven als een persoon van je ervaren gender (met een andere naam, kledingstijl, etc.) een veilige manier is om uit te proberen of het bij je past. Anderen trekken dit in twijfel. Waar bij twijfels over je seksuele identiteit naar hartenlust experimenteren probleemloos kan, ligt dat misschien anders bij twijfels over je gender omdat sociale transitie van invloed zou kunnen zijn op de genderontwikkeling.[10] We weten het niet.

Wat bovenstaande laat zien is dat er nog veel onderzoek nodig is naar oorzaken en ontwikkeling van genderdysforie en wat de beste behandeling is. Hoe zorgvuldig de specialisten van het genderteam ook omgaan met de aanmeldingen, het onderzoek kan de exponentiele groei van jongeren die zich bij genderklinieken melden voor hulp niet bijbenen. En terwijl deskundigen soms lijnrecht tegenover elkaar staan, staan jonge mensen en hun ouders voor een onmogelijke keus. Wel of niet starten met een medisch traject? Daarvoor kiezen ondanks de twijfels over de langetermijngevolgen zegt veel over het lijden van deze jongeren en hun ouders. En al biedt de behandeling veel transgenderjongeren aantoonbaar verlichting, ik moet er niet aan denken in hun schoenen te staan.

Er komen zoveel vragen bij me op:

• Voelen al die meisjes (als meisje geborenen) die nu aangeven zich te identificeren als jongen of non-binair nu eindelijk de ruimte om dat te doen, omdat er meer aandacht voor is en de maatschappij het meer lijkt te accepteren? Of zijn sommige van hen zo in de war, als puber met identiteitsvragen in een hectische, schreeuwerige wereld vol Perfecte Plaatjes op Instagram, dat ze alleen maar denken ‘ik hoor hier niet’, ‘ik kan dit niet’? Waardoor ze een uitweg zien in een nieuw label, dat meteen toegang geeft tot (op zijn minst online) een heel hechte groep? Het zou kunnen dat het autistische jongeren extra kwetsbaar maakt en in de richting van een ingrijpend traject duwt dat mogelijk niet brengt wat ze ervan hopen.
• Kan het zo zijn dat sommige meisjes (als meisje geborenen), mogelijk na traumatische ervaringen met mannen, de ervaren genderrol van de vrouw, zwak en geobjectiveerd zo gauw het lichaam verandert, niet aandurven? Zodat ze mogelijk onbewust die rol verwerpen? En helpen wij als maatschappij dat proces door mee te gaan in steeds maar méér etiketten, in plaats van het verruimen van de bestaande hokjes? Zodat ze kunnen leren dat vrouwen ook sterk zijn en meer zijn dan een lustobject.
• Kan het zijn dat het toenemende aantal labels een symptoom is van een tijd waarin we geen twijfel of onzekerheid meer kunnen verdragen, en alles, onszelf voorop, willen kennen om te kunnen presenteren aan de buitenwereld? Als product bijna? En moeten we ons dan juist niet verzetten tegen al die labels en onze leerlingen leren dat je ook vragen kunt hebben zonder dat meteen een antwoord volgt? Ze leren omgaan met twijfel? Ze leren dat ze goed zijn zoals ze zijn, zonder het best passende hokje te zoeken? Of is emancipatie van mensen die afwijken van de norm zonder nieuwe labels niet mogelijk?
• Kan het zo zijn dat alle verworvenheden waarvoor we gestreden hebben (van vrouwen mogen broeken dragen tot meisjes die exact kiezen) nu voor een deel tenietgedaan worden, omdat sommige meisjes die geen meisje-meisje zijn misschien gaan denken dat ze daarmee geen meisje zijn? Versterken we genderstereotypering niet juist door nieuwe namen te gebruiken voor wie de standaard genderrol niet past?

Dit zijn geen retorische vragen, maar echte vragen die ik heb waar ik geen antwoord op vind in de aanbevelingen van Gendi.nl (de website voor gender- en seksuele diversiteit in het onderwijs). De hoofdvraag is: kan aandacht voor genderdiversiteit ook bijdragen aan verwarring over de genderidentiteit en daarmee indirect zelfs een rol spelen in het ontwikkelen van genderdysforie van een bepaald type kwetsbare jongeren in de puberteit? Kan het zijn dat wat helpend is voor LHBT+-jongeren, voor een andere groep averechts werkt? Als dat misschien zou kunnen, hoe reageer ik dan als ik in mijn eerste lessen een zelfde vraag krijg als mijn collega?

Ik hoop met deze vragen niemand te kwetsen. Heb ik dat toch gedaan, dan spijt me dat. Mijn wens is een gesprek op gang te brengen, om met elkaar te leren. Hoe gaan we op school om met de vragen die deze nieuwe ontwikkelingen oproepen? Ik hoop op reacties of nog meer vragen van onderwijsprofessionals, (ervarings)deskundigen en ouders. Met als doel verder te werken aan een veilig en gezond schoolklimaat voor alle kinderen.

[1] https://www.autisme.nl/over-autisme/onderzoek-naar-autisme/prevalentiecijfers-over-autisme

[2] (2010) Autism Spectrum Disorders in Gender Dysphoric Children and Adolescents

[3] https://www.vkjp.nl/tijdschrift-artikelen/comorbide-genderdysforie-en-autisme-hypotheses-over-de-etiologie-en-een-exploratie-van-de-behandelmogelijkheden

[4] Littman L (2018) Rapid-onset gender dysphoria in adolescents and young adults: A study of parental reports

[5] Cohen en Barnes (2019) Gender dysphoria in children: puberty blockers study draws further criticism

[6] https://rethinkime.org/bell-v-tavistock-pdf/ par. 62 en 63 en https://feministlegal.org/top-trans-doctors-blow-the-whistle-on-sloppy-care-by-abigail-shrier-common-sense-with-bari-weiss/

[7] Latham (2022) Puberty Blockers for Children: Can They Consent?

[8] https://www.universiteitleiden.nl/binaries/content/assets/rechtsgeleerdheid/instituut-voor-privaatrecht/jeugdrecht/masterscriptie-isabelle-kornelis---een-goede-rechtsbescherming-voor-een-kind-geboren-in-het-verkeerde-lichaam.pdf

[9] Lees het aangrijpende verhaal van Keira Bell, een birologisch meisje dat in transitie ging, later spijt kreeg en haar kliniek aanklaagde. https://www.persuasion.community/p/keira-bell-my-story?triedSigningIn=true

[10] https://www.resistgendereducation.nz/information/social-transitioning-is-not-a-good-idea / (2017) Mental Health and Self-Worth in Socially Transitioned Transgender Youth